İran İslam Respublikasının Azərbaycanda yaratdığı “5-ci kolon” və onların burada törətdikləri əməllər barədə əvvəlki yazılarımızda ətraflı məlumat vermişdik. Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki Azərbaycan mediasının bu sahədəki çalışmaları təqdirəlayiqdir və alqışlanmalıdır. Bəs iranda “5-ci kolon” varmı?

1979-cu il islam inqilabından dərhal sonra İRİ-də yaranan “beşinci kolon” əvvəlcə Əli Əkbər Haşimi-Rəfsəncaninin, daha sonra isə “sivilizasiyaların dialoqu” konsepsiyası ilə M. Hatəminin prezidentliyi dövründə çiçəkləndi. Üstəlik, bu “beşinci kolon” daim öz sosial bazasını genişləndirməyə və İslam Respublikasının müxtəlif nazirlik və idarələrində komanda postlarını tutmağa başladılar.

M. Əhmədinecatın prezidentliyi “beşinci kolon” üçün depressiya və güc sınağı dövrü kimi dəyərləndirilə bilər. Uğursuz “yaşıl inqilab” cəhdi və islam respublikası ətrafında beynəlxalq vəziyyətin pisləşməsi ölkənin siyasi rəhbərliyini “qərbyönlü lobbi”yə qarşı daha sərt mövqe tutmağa məcbur etdi.
Təbii ki, “beşinci kalon” nümayəndələrinin hüquq-mühafizə strukturlarına – İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu, Bəsic, Kəşfiyyat, Müdafiə və Daxili İşlər nazirliklərinə nüfuz etməsi onların əməkdaşlarının dünyagörüşünə qoyulan, demək olar ki, mümkün olmayan yüksək tələblərlə bağlıdır. Çox güman ki, onlar müxtəlif xarici ticarət və qarışıq (yarıkommersiya-yarıdövlət) təşkilatlarında, ali təhsilli müəllim və alimlər arasında, kütləvi informasiya vasitələrində cəmləşiblər.

Bir sözlə, İranda “beşinci kolon” praktiki olaraq ekstremist və separatçı qruplardan - bəluclardan Kürdüstanın Azad Həyat Partiyasına və Xuzistan ərəblərinə, MKİ-nin hələ 1982-ci ildə Fransada liderlərilə əlaqələr qurduğu “İran Xalqının Mücahidləri Təşkilatı”na qədər formalaşıb. Bu kontekstdə Türkiyə ilə bağlı geniş şəkildə müzakirə edilən kürd separatizmi, xüsusilə də Kürdüstan Demokratik Partiyası (PDKI) önə çıxır. Partiya 1946-cı ilin yanvarında "Mehabad Respublikası"nın yaradılmasını elan etməzdən əvvəl, 1945-ci ildə Qazi Məhəmməd tərəfindən yaradılıb.

1946-cı ilin dekabrına qədər SSRİ-nin himayəsi altında mövcud olmuş respublikanın prezidenti Qazi Məhəmmədin özü idi. Partiyanın süqutundan sonra bir çox üzvü həbs edilərək edam cəzasına məhkum edildi, partiya üzvlərinin bir qismi gizli fəaliyyətə keçdi, bir qismi isə “müdafiə naziri” Mustafa Bərzani ilə birlikdə İraqa köçdü və burada hələ də mövcud olan və Məsud Bərzaninin başçılıq etdiyi “Kürdüstan Demokratik Partiyası”nı (PDK) qurdular.

Kürd dairələri iddia edir ki, PDKİ “İran Kürdüstanı”nın BMT-də rəsmi nümayəndəsidir və bir çox Avropa ölkələrində, ABŞ, Kanada və Avstraliyada nümayəndələri var. PDKİ-nin rəhbərliyi altında “silahlı qüvvələri” (peşmərgə) hazırlayan “Hərbi-Siyasi Akademiya” (Fərqai Siyasi-Nizami) fəaliyyət göstərir. Təşkilatın məqsədi “federal və demokratik” İran çərçivəsində kürdlərin milli hüquqlarını tanımaqdır.

PDKİ-nin ideologiyası demokratik sosializmə əsaslanır. Tez-tez "marksist" adlandırılan İranın kürd tərəfdarı "Komala" partiyası, İraqda fəaliyyətdə olan PDK ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. Türkiyənin Kürd Fəhlə Partiyası (PKK) ilə çətin münasibətlərdədir, aralarında silahlı qarşıdurmaların olması qeyri-adi deyil.

Qərbin stimullaşdırdığı bəlucların “beşinci kolon”unu qeyd etməmək mümkünsüzdur. Təbii ki, ən böyük irandilli xalqlardan biri olan bəlucların məskunlaşdığı ərazinin hazırda üç dövlətin - Pakistan, İran və Əfqanıstanın tərkibində olduğunu qeyd etmək yerinə düşər. İran hələ də bəluc separatizmi problemlərindən xilas ola bilməyib. Pakistandan fərqli olaraq, bəlucların İslam Respublikasının ictimai-siyasi və iqtisadi həyatına münaqişəsiz inteqrasiyası problemi son dərəcə vacib bir vəziyyətlə çətinləşir. Axı İran əhalisinin 90%-nin şiəliyi qəbul etməsi fonunda bəluclar, əslində, dünyanın əksər müsəlmanları, o cümlədən qonşu Pakistan və Əfqanıstan sakinlərinin əksəriyyəti kimi sünni konfessiyasına mənsubdurlar.

Sistan-Bəlucistan yoxsul, inkişaf etməmiş, seyrək məskunlaşmış, səhra və eyni zamanda İranın ən böyük əyalətidir, üstəlik, ölkənin çox kənarında, İslam Respublikasının məsələn, Tehran, Qum, Məşhəd, Təbriz və s. bütün iqtisadi, sənaye və mədəniyyət mərkəzlərindən maksimum məsafədə yerləşir. “Bəluc kartı” oynayan geosiyasi intriqa ustaları tayfa zirvələrindən siyasi ambisiya kimi məharətlə istifadə edirlər. Üstəlik, rəsmi Tehran tərəfindən bəluclara qarşı real və xəyali təhqirlərin “xatırlatmaları” ilə qəbilə ambisiyalarının daimi stimullaşdırılması fəal şəkildə impulslaşdırılır.

İran Xalq Müqavimət Hərəkatı kimi tanınan “Cündullah” qrupu (ərəb dilindən tərcümədə “Allahın əsgərləri”) son illərdə İran ordusuna, polisinə və mülki şəxslərə dini ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizə adı altında hücumları ilə xüsusilə fəallıq nümayiş etdirir. 1980-ci illərdə İranda Əbdüləziz Mollazadənin başçılıq etdiyi və Səddam Hüseyn rejimi tərəfindən dəstəklənən və o zaman İslam Respublikası ilə dini ilə hərbi qarşıdurma vəziyyətində olan qiyamçı Bəluc Muxtar Hərəkatı var idi. Bu münaqişə başa çatdıqdan sonra hərəkat üzvlərinin Fars körfəzi ölkələrinə mühacirət etməsi varislərindən biri də "Cündullah" terror qruplaşması olan hərəkatın dağılmasına səbəb olub. “Cündüllah”ın lideri Abdolmalek Rigi idi. 2005-ci ildə “Cündullah” silahlıları prezident M. Əhmədinecadın Bəlucistana səfəri zamanı onun kortejinə hücum edib. Həmin il fevralın 17-də, yəni ilk hücumdan cəmi 3 gün sonra "Cündullah" silahlıları qızlar məktəbini bombaladılar.

"Cündallah" 2008-ci ildə 16 İran polisini qaçıraraq Pakistana apardı və sonra öldürdü. Daha 12 polis əməkdaşı 2009-cu il yanvarın 25-də qətl edildi. 2009-cu il oktyabrın 18-də həyata keçirdiyi apokaliptik hücumlardan biri də İran-Pakistan sərhədinə yaxın Pişin şəhərində silsilə partlayışlar oldu. Nəticədə 50-yə yaxın insan, o cümlədən İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun bir neçə yüksək rütbəli zabiti, İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun quru bölmələri komandirinin müavini, general Nur-Əli Şuştəri və Sistan-Bəlucistan əyalətindəki SEPAH komandiri Rəcəb Əli Məhəmmədzadə həlak olub.

İnsaf naminə etiraf etmək lazımdır ki, indiki mərhələdə İran regionun sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı yolu ilə bu gərginlik ocağını aradan qaldırmaq məqsədilə bu vilayəti inkişaf etdirmək üçün səylər göstərir. Məsələn, Qərbi Asiyanı Çin və Hindistanla birləşdirən dəmir yolu şəbəkəsinin halqasına çevrilməli olan Kerman-Zahidan-Çaxbahar dəmir yolunun tikintisini başa çatdırıblar. İran hökuməti ümid edir ki, Bəlucistan Fars körfəzi və Mərkəzi Asiya dövlətləri arasında tranzit zonaya çevrilə bilər.

2019-cu ilin sentyabrında İranın “Iranian Gas Company” və Pakistanın dövlət “Interstate Gas Systems” şirkəti Bəlucistan ərazisindən keçəcək və Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafının dinamikasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərəcək "Mir" qaz kəməri ilə bağlı yenilənmiş saziş imzalayıblar. 2024-cü ildən İrandan Pakistana qaz kəməri ilə gündə 21 milyon kub metr təbii qaz keçəcək.

Qərbin İranda “beşinci kolon”un fəaliyyətini təşviq edən münasibətinin səbəbi nədir?!

Şübhəsiz ki, İran teokratik rejimi ilə ABŞ-ın Fars körfəzində qlobal üstünlüyünü təmin etmək üçün mühüm maneə olmaqda davam edir. Hətta bu regionda ABŞ-ın hava və dəniz bazalarının yerləşdiyi xəritəyə nəzər salsaq belə, İran artıq bu sahədə ulduz-zolaqlı simvolla bəzədilmiş bir vahə kimi görünür. Əfqanıstan, Pakistan, İraq və Fars körfəzinin o biri tərəfində - Qətər, BƏƏ, Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı xəritədə Amerika hava qüvvələri və donanma bazalarının simvolları ilə işarələnib. Üstəlik, Yaxın və Orta Şərq dövlətləri üzərində tam hərbi-siyasi nəzarət üçün Fars körfəzini Oman körfəzi ilə birləşdirən və hazırda İran hərbi dəniz qüvvələrinin ciddi nəzarəti altında olan Hörmüz boğazını təcili olaraq ələ keçirilməsi lazımdır.

Amerika administrasiyasının bütün bu hərəkətləri sonda İranı Çin və Rusiyanın başçılıq etdiyi Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına (ŞƏT) doğru sürüklədi. İranın Şanxayda həyata keçirdiyi bu xarici siyasət sıçrayışı ölkədə daxili siyasi vəziyyətin sabitliyini pozmaq üçün zəminləri kəskin şəkildə zəiflətməyə hesablansa da, ötən ilin sentyabrından başlayan daxili sabitsizlik hələ də lokal şəkildə davam edir. İranın molla rejimi Türkiyə və türk düşmənçiliyini bir tərəfə buraxmalı, 3+3 formatına qoşulmalıdır, əks təqdirdə İranı çox ciddi siyasi çaxnaşmalar və təlatümlər gözləyir.

Cümşüd Nuriyev, Odlar Yurdu Universitetinin “Hüquq və beynəlxalq münasibətlər” kaferasının professoru, siyasi elmlər doktoru